Sköpum atvinnu - Eða hvað?

Eftir Guðmund D. Haraldsson og Smára McCarthy:

Undanfarin ár hefur þessi söngur heyrst oft og iðulega: „Reiknað er með að fullgerð muni verksmiðjan skapa um 30 störf“. Talan er stundum hærri og stundum lægri. Á eftir þessari setningu fylgir oft önnur: „Að auki er reiknað með að um 80 afleidd störf skapist“. Það að einhver verksmiðja - eða, gagnaver, álver eða hvað það nú er, muni skapa störf, er talið svo mikilvægt að nánast engu skiptir hverju er fórnað, náttúrunni eða auðlindum hvers konar. Störfin sem starfsemin mun gefa af sér réttlætir hvað sem er. Það er eins og það eitt að einhver framkvæmd skapi störf sé mikilvægara en hvað sé framleitt.

Það sem er undarlegt við þetta viðhorf er sjálf vinnan sem á að vinna í verksmiðjunni, gagnaverinu eða hvað á í hlut. Eðli vinnunnar virðist ekki skipta máli, heldur að störfin skapist. Á Íslandi eru fæst störf við framleiðslu matar, drykkjar, fatnaðar eða þess sem mannverur þurfa til að lifa af. Þvert á móti eru flest störf í þjónustugeiranum. Flestir vinna við eitthvað eins og að selja náunganum dekk fyrir bílinn sinn, en sá er líklegur til að selja öðrum saumavélar, olíu eða bensín, án þess að taka þátt í framleiðslunni. Um 60% starfa á Íslandi eru af þessum toga.

Það sem við ættum að stefna að er ekki blind sköpun starfa án tillits til þess hvernig vinnu við viljum vinna. Við þurfum ekki að fjölga störfum í gagnaverum eða á dekkjarverkstæðum. Það ætti frekar að stefna að fækkun vinnustunda Íslendinga í næstu kjarasamningum, og láta svo markaðskerfið sjá til þess að þeir sem hafa ekki vinnu, fái þá vinnu sem vinna þarf þegar vinnudagur annara styttist. Fækkun vinnustundanna ætti ekki að þýða lægri laun, heldur óbreytt laun þrátt fyrir fækkunina.

Íslendingar geta hæglega orðið öðrum fordæmi í þeim samdrætti sem ríður yfir hin efnuðu hagkerfi heimsins. Með þessu móti má nefnilega draga úr atvinnuleysi - en á sama tíma fjölga frístundum vinnandi fólks. Hugmyndin er svo sem ekki ný því að í kreppunni miklu í Bandaríkjunum var næstum búið að setja lög um skemmri vinnudag, en með því móti átti einmitt að draga úr atvinnuleysi - og fjölga frístundum. Af þessu varð ekki vegna íhlutunar fyrirtækjaeigenda, en þeir töldu hagsmuni sína liggja í lengri vinnudegi og komu í veg fyrir lagasetninguna. Búast má við svipuðum mótbárum frá fyrirtækjaeigendum nú, en eins og kom fram í grein okkar í Fréttablaðinu 4. desember sl. benda rannsóknir til þess að slíkar mótbárur myndu í raun ganga gegn þeirra eigin hagsmunum.

En er það ekki brjálæði að stytta vinnudaginn, þegar hagkerfið er ótraust, jafnvel við það að hrynja? Hreint ekki og fyrir því eru margar ástæður: 1) Framleiðsla mun líklegast aukast verði vinnudagurinn styttur, það hefur nær alltaf gerst við styttingu vinnudags - sem hefur margoft og víða verið gert á 20. öld; 2) Framleiðslan á hverja unna stund eykst, en við það minnkar kostnaður við heildarframleiðslu og vöruverð lækkar; 3) Ef vöruverð lækkar, má ætla að eftirspurn í hagkerfinu aukist. Með meiri eftirspurn eftir vörum þarf fleiri í vinnu. 4) Fleiri einstaklingar gætu komið að þeirri vinnu sem raunverulega þyrfti að vinna, sem myndi minnka atvinnuleysi og þar með þrýsting á atvinnuleysistryggingasjóð. Kostnaðurinn við framfærslu flyst frá ríki yfir á vinnuveitendur; 5) Styttri vinnudagur fyrir sama kaup og fyrir styttingu mun ekki setja hagkerfið á hliðina, eins og ætla mætti við fyrstu sýn. Það hefur aldrei gerst, þrátt fyrir að vinnudagurinn hafi oft áður verið styttur við slæmar efnahagslegar aðstæður. Það er mjög fátt sem breytist í hagkerfinu við vinnutímastyttingu. Framleiðsla myndi aukast, og aukinn frítími myndi sennilega leiða af sér aukna neyslu, en almennt yrði engin gríðarleg grundvallarbreyting.

Segjum sem svo að framleiðslan aukist ekki við styttingu vinnudagsins og atvinnuleysi minnki ekki vegna þess, heldur að hún standist í stað. Þá erum við samt betur sett, vegna þess að þeir sem hafa yfir höfuð vinnu, vinna skemur. Lífsgæði eru betri.

Einhverjir munu halda því fram að atvinnuleysi kunni að aukast við styttingu vinnudags, og að framleiðslan minnki. Röksemdir fyrir því eru oftast á þá leið að nú þegar sé hámarksframleiðni á hverja vinnustund náð, en ýmsar rannsóknir sýna að svo er ekki. Jafnframt halda sumir því fram að meiri frítími muni gera fólk latara, en það hefur ekki verið raunin þegar þetta hefur verið reynt annarsstaðar.

Einhverjir myndu segja að breytingar eins og þessar séu heppilegri á hagvaxtartímum, því það sé auðveldara þá. En það er alveg jafn erfitt, jafnvel erfiðara, því þá eru hvatar fyrir aukinni vinnu miklir.

Það er fínt að skapa störf, það er ágætt að reyna að tryggja öllum atvinnu og afkomu. En gleymum ekki að spyrja hvernig störf, hversu mikla atvinnu og hversu góða afkomu. Vel menntuð þjóð sem okkar ætti að vera gagnrýnni á vinnumarkaðinn; heimta sjálfbærni og jafnan aðgang að afurðum auðlindanna, en umfram það að heimta störf við hæfi og mun meiri frítíma til að njóta lífsins utan vinnunnar.